Komisja Balneologiczna i uzdrowiska krajowe
Balneologia jest nauką o właściwościach i zastosowaniu leczniczym wód mineralnych. Należy do najstarszych gałęzi medycyny: kąpiele jako zabiegi lecznicze znane były już w starożytności. Na przełomie XVIII i XIX wieku leczenie uzdrowiskowe stosowane było dość powszechnie, a dynamiczny rozwój nauk przyrodniczych spowodował duże ożywienie na polu badań. Również w Polsce urządzano nowe uzdrowiska przez prawidłowe ujęcie źródeł mineralnych stosowanych od dawna w medycynie ludowej, budowano nowe zakłady kąpielowe w Krynicy (1807), w Szczawnicy (1824) i Ciechocinku (1835), łazienki w Swoszowicach (1811) i Rabce (1824), odkrywano nowe źródła mineralne. Analizy wód przeprowadzali nie tylko chemicy i farmaceuci, ale również miejscowi aptekarze, którzy przeważnie dysponowali dobrze wyposażonymi laboratoriami i jako pierwsi docierali do okolicznych źródeł. Jednak Polacy chętniej odwiedzali zagraniczne kurorty w Austrii, Szwajcarii czy Niemczech i zapominali o popadających w ruinę rodzimych źródłach. Zły stan polskich zdrojowisk – brak dróg dojazdowych, prymitywne warunki mieszkaniowe, brak nowoczesnej aparatury do przeprowadzania zabiegów – spowodował konieczność zaradzenia tej sytuacji.
Taki cel stawiała sobie Komisja Balneologiczna, utworzona w 1858 r. w ramach Oddziału Nauk Przyrodniczych i Ścisłych Towarzystwa Naukowego Krakowskiego. Inicjatorem jej powstania był Józef Dietl, uważany za ojca współczesnej polskiej balneologii. Znał on dobrze stan ówczesnej wiedzy i problematykę leczenia uzdrowiskowego, ponieważ w latach 1854 - 1856 zwiedził najważniejsze uzdrowiska Europy, a latem 1856 roku odbył podobną podróż, tym razem odwiedzając 11 polskich uzdrowisk. Porównanie ich stanu z kurortami zagranicznymi oraz świadomość wzrastającej liczby Polaków korzystających z zagranicznych zabiegów leczniczych odegrały decydującą rolę w złożeniu wniosku o utworzenie Komisji.
W skład Komisji wchodzili profesorowie, lekarze, fizycy, chemicy, geolodzy, botanicy, architekci oraz właściciele ziemscy. Komisja mogła dobierać członków zgodnie z potrzebami nawet spoza Towarzystwa, jednak zazwyczaj ich liczba nie przekraczała 20 osób. Pierwszym przewodniczącym został wybrany Fryderyk Skobel, który kierował Komisją do marca 1860 roku, kiedy to powierzono tę funkcję Józefowi Dietlowi. Przez cały okres działalności Komisji urząd sekretarza pełnił Michał Zieleniewski.
„Instrukcja dla Komisji Balneologicznej” wyznaczała jej główne cele: rozwój balneologii krajowej oraz podnoszenie i ulepszanie krajowych zdrojowisk. Analizy właściwości chemicznych i fizycznych wód przeprowadzali m.in. Adolf Aleksandrowicz, Emil Czyrniański, Aleksander Stopczański i Teodor Torosiewicz, a ich wyniki były dyskutowane na posiedzeniach, jednak oprócz działalności naukowej Komisja pełniła również funkcję instytucji doradczej. Zajmowano się problematyką sieci komunikacyjnej, pracowano nad projektami rozbudowy zdrojowisk, dyskutowano na temat odpowiedniego wyposażenia miejsc służących do przeprowadzania inhalacji i kąpieli leczniczych, wskazywano zakładom zdrojowym potrzebę wprowadzania różnego rodzaju unowocześnień, czuwano nad prawidłową eksploatacją źródeł, a nawet prowadzono badania nad prawidłowymi metodami napełniania butelek wodą, tak, aby podczas transportu nie traciła ona swoich leczniczych właściwości. Postulowano ponadto, aby w każdym zdrojowisku zatrudniano lekarza zdrojowego, który czuwałby nad prawidłowym przebiegiem terapii pacjentów.
W wyniku prac Komisji w 1862 roku wydano Mapę Zdrojowisk lekarskich w Galicji i Bukowinie, opracowaną przez Teofila Żebrawskiego. Członkowie zobowiązali się także do napisania monografii poszczególnych zdrojowisk – Rabki, Jaszczurówki, Krościenka, Bardjowa, Żegiestowa, Krzeszowic, Swoszowic – za wzór obierając monografię Krynicy pióra Józefa Dietla z roku 1857. Analizy i monografie publikowano w „Roczniku Towarzystwa”, „Przeglądzie Lekarskim” lub „Gazecie Lekarskiej”, natomiast artykuły o pracach Komisji ukazywały się w krakowskim “Czasie”.
Po przekształceniu Towarzystwa Naukowego Krakowskiego w Akademię Umiejętności Komisja Balneologiczna na krótko wznowiła prace, jednak wraz ze śmiercią Józefa Dietla jej działalność całkowicie zamarła.
Dokładne opracowanie działalności Komisji znajduje się w artykule pt. „Komisja Balneologiczna w Krakowie 1858-1877” autorstwa Jana Poradzisza (Studia i materiały z dziejów nauki polskiej, seria B, z. 31, PWN 1984).
